وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَٰٓئِكَةِ إِنِّى جَاعِلٌ فِى ٱلْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوٓا۟ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ ٱلدِّمَآءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّىٓ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ

ഞാനിതാ ഭൂമിയില്‍ ഒരു ഖലീഫയെ നിയോഗിക്കാന്‍ പോകുകയാണ് എന്ന് നിന്റെ നാഥന്‍ മലക്കുകളോട് പറഞ്ഞ സന്ദര്‍ഭം (ശ്രദ്ധിക്കുക). അവര്‍ പറഞ്ഞു: അവിടെ കുഴപ്പമുണ്ടാക്കുകയും രക്തം ചിന്തുകയും ചെയ്യുന്നവരെയാണോ നീ നിയോഗിക്കുന്നത്‌? ഞങ്ങളാകട്ടെ നിന്റെ മഹത്വത്തെ പ്രകീര്‍ത്തിക്കുകയും, നിന്റെ പരിശുദ്ധിയെ വാഴ്ത്തുകയും ചെയ്യുന്നവരല്ലോ. അവന്‍ (അല്ലാഹു) പറഞ്ഞു: നിങ്ങള്‍ക്കറിഞ്ഞുകൂടാത്തത് എനിക്കറിയാം. (ഖു൪ആന്‍:2/30)

ആയത്തിന്‍റെ ഉള്ളടക്കങ്ങളിലേക്ക് പ്രവേശിക്കുന്നതിനു മുമ്പ് خَلِيفَة (ഖലീഫഃ) എന്ന വാക്കിനെപറ്റി അല്‍പമൊന്നു മനസ്സിരുത്തുന്നത് നന്നായിരിക്കും. قُدَّام (ക്വുദ്ദാമ്) – അഥവാ മുന്‍ഭാഗം – എന്ന വാക്കിന്‍റെ വിപരീതാര്‍ത്ഥമായ (خَلْفُ) എന്ന മൂലത്തില്‍ നിന്നുത്ഭവിച്ചതാണ് خَلِيفَة എന്ന പദം. നിഘണ്ടുകളിലും, ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാന ഗ്രന്ഥങ്ങളിലും ഇതിന് നല്‍കിക്കാണുന്ന അര്‍ത്ഥം: من يخلف غيره ويقوم مقامه (മറ്റൊരാള്‍ക്ക് പുറകില്‍ വരുകയും അയാളുടെ സ്ഥാനത്ത് നിലകൊള്ളുകയും ചെയ്യുന്നവന്‍) എന്നാകുന്നു. ചിലരുടെ വാക്കുകളില്‍ അല്‍പം അക്ഷരവ്യത്യാസമൊക്കെ കാണാമെങ്കിലും ആശയത്തില്‍ എല്ലാവരും യോജിക്കുന്നു. ഇതിന്‍റെ ബഹുവചന രൂപങ്ങളായ خَلاَئف ,خُلَفَاء–– (ഖുലഫാഉ്, ഖലാഇഫ്) എന്നീ പദങ്ങളും, ക്രിയാരൂപങ്ങളായ خَلَفَ (ഖലഫഃ) മുതലായ രൂപങ്ങളും, മൂലധാതുവില്‍നിന്നുള്ള മറ്റു ചില പദങ്ങളും ക്വുര്‍ആനില്‍ അവിടവിടെയായി ഉപയോഗിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്. ചില ഉദാഹരണങ്ങള്‍ താഴെ കാണാവുന്നതുമാണ്.

എല്ലാവര്‍ക്കും സുപരിചിതമായഒരു വാക്കാണല്ലോ خِلاَفَةْ (ഖിലാഫത്ത്). ഖിലാഫത്തുള്ള ആള്‍ക്കാണ് ‘ഖലീഫഃ (خَلِيفَة)’ എന്ന് പറയുന്നതും. അതുകൊണ്ടായിരിക്കാം ഇമാം റാഗിബ് അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ ക്വുര്‍ആന്‍ നിഘണ്ടുവില്‍ ‘ഖലീഫഃ’ എന്ന വാക്കിന് പ്രത്യേകം അര്‍ത്ഥം കൊടുക്കാതെ ‘ഖിലാഫത്തിനു മാത്രം അര്‍ത്ഥം പറഞ്ഞു മതിയാക്കിയിരിക്കുന്നതും. അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ വാചകം ഇതാണ്:

وَالْخِلافَة الْنِّيَابَة عَنالْغَيرإِمَّالِغَيْبَةِ الْمَنْدُوبِ عَنْه وُإِمَّا لِمَوْتِه وَإِمَّا لِعَجْزِه وَإِمَّا لتشريف الْمُسْتَخْلَفِ وعلى هَذَا اْلوَجْه اْلأَخِيرِ اسْتَخْلَفَ الَّله أَوْلِيَاءَه فَى الأَرْضِ

ഖിലാഫത്ത് എന്നാല്‍ മറ്റൊരാള്‍ക്കു പകരം നില്‍ക്കുക എന്നാണ്. ഒന്നുകില്‍ ആര്‍ക്കുവേണ്ടി പകരം നില്ക്കുന്നുവോ അയാളുടെ അഭാവം നിമിത്തം, അല്ലെങ്കില്‍ അയാളുടെ മരണം നിമിത്തം, അല്ലെങ്കില്‍ അയാളുടെ കഴിവുകേടുനിമിത്തം, അല്ലെങ്കില്‍ ഖലീഫഃയാക്കപ്പെടുന്ന ആളെ ബഹുമാനിക്കുവാന്‍ വേണ്ടി. ഈ അവസാനത്തെ വിധത്തിലാണ് അല്ലാഹു അവന്‍റെ ‘ഔലിയാഇ’നെ – അവന്‍റെ മിത്രങ്ങളായ ആള്‍ക്കാരെ – ഭൂമിയില്‍ ഖലീഫഃകളാക്കിയിരിക്കുന്നത്.

തുടര്‍ന്നുകൊണ്ട് അദ്ദേഹം താഴെ ഉദ്ധരിക്കുന്ന ചില ക്വുര്‍ആന്‍ വാക്യങ്ങള്‍ ഉദാഹരണമായി എടുത്തു കാണിക്കുകയും ചെയ്തിരിക്കുന്നു. അല്ലാഹുവിനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം, അഭാവവും, മരണവും, കഴിവുകേടും അസംഭവ്യമാണല്ലോ. അതുകൊണ്ടാണ് അവസാനത്തെ വിധത്തിലാണ് ഭൂമിയില്‍ അല്ലാഹുവിന്‍റെ ആള്‍ക്കാരെ അവന്‍ ഖലീഫഃയാക്കിയിരിക്കുന്നതെന്ന് അദ്ദേഹം പറഞ്ഞത്. വലിയ ഭരണാധികാരി (السلطان العظيم)യെ ഉദ്ദേശിച്ചു ‘ഖലീഫഃ’ എന്ന് പറയപ്പെടാറുണ്ട്. ഇബ്‌നു ജരീര്‍  رَحِمَهُ اللَّهُ ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയതുപോലെ ഭരണാധികാരി എന്ന അര്‍ത്ഥത്തിലല്ല അത്. ഒരു ഭരണാധിപന്റെ ശേഷം അയാളുടെ സ്ഥാനത്തു വന്ന് കാര്യം നടത്തുന്ന ആള്‍ എന്നുള്ളത്‌കൊണ്ടാണത്. ഇനി, ആ വാക്കിനു നേര്‍ക്കുനേരെ അങ്ങനെയും ഒരു അര്‍ത്ഥമുണ്ടെന്നുവന്നാല്‍ തന്നെ ആ അര്‍ത്ഥം എല്ലാ ഇടത്തിലും യോജിക്കുകയില്ലതാനും. മേല്‍ കണ്ടതുപോലെയുള്ള ഉദ്ധരണികളും, ‘ഖിലാഫത്തി’നെയും ‘ഖലീഫഃ’ യെയും സംബന്ധിച്ചു പല മഹാന്‍മാരുടെയും പ്രസ്താവനകളും പരിശോധിക്കുമ്പോള്‍ താഴെ പറയുന്ന സംഗതികള്‍ അവയില്‍ നിന്നു മനസ്സിലാകുന്നു.

(1) ‘ഖലീഫഃ’ എന്ന വാക്കിന് മലയാളത്തില്‍ ‘പിന്‍ഗാമി, അനന്തരഗാമി, പ്രതിനിധി എന്നൊക്കെ ഭാഷാന്തരം നല്‍കാം.
(2) ആ പദത്തില്‍ പ്രാതിനിധ്യത്തെക്കാള്‍ പരിഗണിക്കപ്പെട്ടിട്ടുള്ളത് പിന്‍ഗാമിത്വമാകുന്നു. കാരണം, ആ മൂലാര്‍ത്ഥമുള്ള ഒരു ധാതുവില്‍ നിന്നാണ് ആ വാക്ക് രൂപം കൊണ്ടിരിക്കുന്നത്.
(3) അല്ലാഹു ആരെയെങ്കിലും ഖലീഫഃയാക്കി എന്നു പറഞ്ഞാല്‍, ആ ഖലീഫഃ സാധാരണ അര്‍ത്ഥത്തില്‍ അവന്‍റെ പിന്‍ഗാമിയോ, പ്രതിനിധിയോ ആയിരിക്കുവാന്‍ നിവൃത്തിയില്ല. കാരണം, അല്ലാഹുവിനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം – ഇമാംറാഗിബ് رَحِمَهُ اللَّهُ ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയതുപോലെ-ഒരര്‍ത്ഥത്തിലുള്ള അഭാവവും അവനുണ്ടാകുകയില്ല, അവന്‍റെ ഏതെങ്കിലും ഒരു അധികാരമോ, പ്രവൃത്തിയോ, ബാധ്യതയോ മറ്റൊരാള്‍ക്കുവിട്ടുകൊടുക്കുകയോ, ഏല്‍പിച്ചുകൊടുക്കുകയോ ചെയ്യുന്ന പ്രശ്‌നവുമില്ല.
(4) അപ്പോള്‍, ‘അല്ലാഹുവിന്‍റെ ഖലീഫഃ’ എന്നു ആരെക്കുറിച്ചെങ്കിലും എവിടെയെങ്കിലും പ്രയോഗിച്ചു കണ്ടാല്‍ അത് അല്ലാഹു ഖിലാഫത്തു സ്ഥാനം നല്‍കി ബഹുമാനിച്ച ആള്‍ എന്ന അര്‍ത്ഥത്തിലല്ലാതെ – അല്ലാഹുവിന്‍റെ പിന്‍ഗാമി എന്നോ പ്രതിനിധി എന്നോ ഉള്ള അര്‍ത്ഥത്തില്‍ – ആയിരിക്കുവാന്‍ നിവൃത്തിയില്ല എന്നു സ്പഷ്ടമായി.

ശരി, എനി, إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً {ഞാന്‍ ഭൂമിയില്‍ ഒരു ഖലീഫഃയെ ആക്കുവാന്‍ പോകുന്നു} എന്നു അല്ലാഹൂ പറഞ്ഞതിന്‍റെ താല്‍പര്യമെന്താണെന്നു ആലോചിക്കാം. ഇബ്‌നുകഥീര്‍ رَحِمَهُ اللَّهُ ഇതിനെപ്പററി വിശദമായി സംസാരിച്ചിട്ടുണ്ട്. അദ്ദേഹം പറഞ്ഞതിലെ ചില പ്രസക്തഭാഗങ്ങള്‍ നമുക്കു ഇവിടെ ഉദ്ധരിക്കാം:

قَرْنًا بَعْد قَرْنً وَجِيلاً بَعْد جِيل أَي قَوْما يَخْلُفُ بَعْضُهم بَعْضًا

“അതായത്, ഒരു തലമുറക്കുശേഷം മറ്റൊരു തലമുറയും ഒരു കാലക്കാര്‍ക്ക് ശേഷം മറ്റൊരു കാലക്കാരുമായിക്കൊണ്ട് ചിലര്‍ക്ക് പിന്നില്‍ ചിലര്‍ വന്നുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന ജനങ്ങള്‍”

എന്നു പ്രസ്താവിച്ചശേഷം ഇതിനു തെളിവായി ‘ഖലീഫഃ’യുടെ ബഹുവചനവും ക്രിയാരൂപവും ഉള്‍ക്കൊള്ളുന്ന ചില ആയത്തുകളും അദ്ദേഹം ഉദ്ധരിച്ചിരിക്കുന്നു. ഇവയാണത്:

هُوَ ٱلَّذِى جَعَلَكُمْ خَلَٰٓئِفَ فِى ٱلْأَرْضِ

അവനത്രെ നിങ്ങളെ ഭൂമിയില്‍ ‘ഖലാഇഫ്-പിന്‍ഗാമികളായിവരുന്നവര്‍-ആക്കിയവന്‍. (ഖു൪ആന്‍:35/39)

وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَآءَ ٱلْأَرْضِ

അവന്‍ നിങ്ങളെ ഭൂമിയിലെ ‘ഖുലഫാഉ’-മാറി മാറി വരുന്നപിന്‍ഗാമികള്‍-ആക്കുന്നു. (ഖു൪ആന്‍:27/62)

وَلَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَا مِنكُم مَّلَٰٓئِكَةً فِى ٱلْأَرْضِ يَخْلُفُونَ

നാം ഉദ്ദേശിച്ചിരുന്നുവെങ്കില്‍, ഭൂമിയില്‍ (നിങ്ങള്‍ക്ക്) പിന്നില്‍ പകരം വരുമാറ് നിങ്ങളില്‍ നിന്നു തന്നെ നാം മലക്കുകളെ ഏര്‍പ്പെടുത്തുമായിരുന്നു. (ഖു൪ആന്‍:43/60)

فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ

അവരുടെ (ആ പ്രവാചകന്‍മാരുടെ) ശേഷം ഒരു ‘ഖല്‍ഫ്’- ഒരുതരം പിന്‍ഗാമികള്‍ – പുറകില്‍ വന്നു. (ഖു൪ആന്‍:19/59)

ഇബ്‌നു കഥീര്‍ رَحِمَهُ اللَّهُ  തുടരുന്നു: ‘ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളില്‍ ഒരു വിഭാഗക്കാര്‍ പറയുന്നതുപോലെ, ‘ഖലീഫഃ’ കൊണ്ട് ഇവിടെ ഉദ്ദേശ്യം ആദം عليه السلام മാത്രമല്ല. ഈ അഭിപ്രായം ഇബ്‌നു അബ്ബാസ്, ഇബ്‌നുമസ്ഊദ് رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُما എന്നിവരുടെയും പൊതുവില്‍ ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളുടെയും അഭിപ്രായമായി ക്വുര്‍ത്വുബീ رَحِمَهُ اللَّهُ പ്രസ്താവിച്ചിരിക്കുന്നു. ഇതില്‍ (ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളുടെ പൊതുവെയുള്ള അഭിപ്രായമാണെന്നു പറഞ്ഞതില്‍) അല്‍പം ആലോചിക്കേതുണ്ട്. യഥാര്‍ത്ഥത്തില്‍ അതില്‍ വളരെ അഭിപ്രായഭിന്നിപ്പുണ്ട്. റാസീ رَحِمَهُ اللَّهُയും മറ്റും അത് ഉദ്ധരിച്ചിട്ടുമുണ്ട്. വ്യക്തി എന്ന നിലക്ക് ആദം നബി عليه السلام യെ ഉദ്ദേശിച്ചിട്ടില്ലെന്നാണ് വ്യക്തമാകുന്നതും. കാരണം, അങ്ങിനെയാണെങ്കില്‍, أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ {അതില്‍ നാശമുണ്ടാക്കുകയും, രക്തം ചിന്തുകയും ചെയ്യുന്നവരെ നീ അതില്‍ ആക്കുകയോ}എന്നുള്ള മലക്കുകളുടെ ചോദ്യത്തിന് ഔചിത്യമില്ല. മനുഷ്യ വര്‍ഗത്തില്‍ അങ്ങിനെയുള്ളവര്‍ ഉണ്ടാകുമെന്നാണല്ലോ അവര്‍ ഉദ്ദേശിക്കുന്നത്. മലക്കുകള്‍ക്ക് സിദ്ധിച്ച വല്ലപ്രത്യേക അറിവു നിമിത്തമോ, അല്ലെങ്കില്‍ മുട്ടിയാല്‍ ശബ്ദമുണ്ടാകുന്ന കറുത്ത കളിമണ്ണില്‍ നിന്നാണ് മനുഷ്യനെ സൃഷ്ടിക്കുന്നത് {إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ} എന്ന് അല്ലാഹു അവരോട് പറഞ്ഞിരുന്നതില്‍നിന്ന് മനുഷ്യ പ്രവൃത്തിയെക്കുറിച്ചു അവര്‍ മനസ്സിലാക്കിയത് നിമിത്തമോ, അല്ലെങ്കില്‍ – ക്വുര്‍ത്വുബീ പറഞ്ഞപോലെ – ഖലീഫഃ എന്ന വാക്കില്‍ നിന്നു അന്യായങ്ങളില്‍ തീരുമാനം കല്‍പിക്കുകയും നിഷിദ്ധങ്ങളില്‍ നിന്നും പാപങ്ങളില്‍ നിന്നും തടയുകയും ചെയ്യുന്ന ആള്‍ എന്ന് അവര്‍ അര്‍ത്ഥം മനസ്സിലാക്കിയതു നിമിത്തമോ, അതുമല്ലെങ്കില്‍ – ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കള്‍ പ്രസ്താവിക്കുന്നതുപോലെ – ഭൂമിയില്‍ മുമ്പുണ്ടായിരുന്ന സമുദായത്തിന്‍റെ മാനദണ്ഡം വെച്ച് മനുഷ്യരെ കണക്കാക്കിയതുകൊണ്ടോ ആയിരിക്കാം മലക്കുകള്‍ ആ ചോദ്യം ചോദിച്ചത്. അല്ലാതെ-ചില വ്യാഖ്യാതാക്കള്‍ തെറ്റിദ്ധരിക്കാറുള്ളതുപോലെ – അല്ലാഹുവിന്‍റെ പേരിലുള്ള ആക്ഷേപമെന്ന നിലക്കോ, ആദമിന്‍റെ സന്തതികളോടുള്ള അസൂയ നിമിത്തമോ അല്ല ആ ചോദ്യം. എന്തുകൊണ്ടെന്നാല്‍, അവര്‍ അല്ലാഹുവിനെ മുന്‍കടന്നു ഒന്നും പറയുകയില്ല; അനുവാദമില്ലാത്ത ചോദ്യം അവര്‍ ചെയ്യുകയുമില്ല لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ {വാക്കുകൊണ്ട് അവര്‍ അവനെ മുന്‍ കടക്കുകയില്ല. (21: 27)} എന്നു അല്ലാഹു പറഞ്ഞിട്ടുല്ലോ.

(അദ്ദേഹം തുടരുന്നു) ‘ഭൂമിയില്‍ അല്ലാഹു ഒരു സൃഷ്ടിയെ ഏര്‍പ്പെടുത്തുന്ന വിവരം അവരെ അറിയിച്ചപ്പോള്‍ അവര്‍ അങ്ങിനെ ചോദിച്ചു. ആ സൃഷ്ടിയിലടങ്ങിയ യുക്തിരഹസ്യമെന്താണെന്നുള്ള ഒരന്വേഷണമാണ് ഈ ചോദ്യം. അതായത്, കുഴപ്പക്കാരും നാശക്കാരും ഉണ്ടായിത്തീരുന്ന ഈ സൃഷ്ടിയെ സൃഷ്ടിക്കുന്നത്‌ കൊണ്ടുദ്ദേശ്യം നിന്നെ ആരാധിക്കുക എന്നുള്ളതാണെങ്കില്‍, ഞങ്ങളിതാ എപ്പോഴും നിന്നെ ആരാധിച്ചു വരുന്നുവല്ലോ. എനി, വേറെ ഒരു കൂട്ടരെ സൃഷ്ടിക്കേണ്ടതുണ്ടോ? എന്ന് താല്പര്യം. അതിന് അല്ലാഹു നിങ്ങള്‍ക്കറിയാത്തത് എനിക്കറിയാം {إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ} എന്ന് മറുപടിയും നല്‍കി. അതായത്, നിങ്ങള്‍ പറഞ്ഞ ദോഷം അതിലുണ്ടെങ്കിലും അതോടൊപ്പം അതിനേക്കാള്‍ കവിഞ്ഞ നന്‍മയും അതിലടങ്ങിയിട്ടുണ്ട് എന്ന് എനിക്കറിയാം; നിങ്ങള്‍ക്ക് അത് അറിയുകയില്ല. ഞാന്‍ അവരില്‍ നബിമാരെയും, റസൂലുകളെയും നിയോഗിക്കും; അവരില്‍ സ്വിദ്ദീക്വുകളും, ശുഹദാക്കളും, പുണ്യവാന്മാരും, ത്യാഗികളും, പണ്ഡിതന്മാരും, ഭക്തന്മാരും മറ്റും ഉണ്ടായിരിക്കുന്നതാണ്…’ (من ابن كثير باختصار)

റാസീ رَحِمَهُ اللَّهُ ഉദ്ധരിച്ചതായി ഇബ്‌നു കഥീര്‍ رَحِمَهُ اللَّهُ ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയ ഭിന്നാഭിപ്രായങ്ങള്‍കൂടി ഉദ്ധരിക്കാം. ‘ഖലീഫഃ’ എന്ന വാക്കിനു من يخلف غيره ويقوم مقامه (മറ്റൊരാള്‍ക്കു പുറകില്‍ വരുകയും അയാളുടെ സ്ഥാനത്തു നില കൊള്ളുകയും ചെയ്യുന്ന ആള്‍) എന്ന് അര്‍ത്ഥം നല്‍കുകയും, മേല്‍ ഉദ്ധരിച്ച ഒന്നാമത്തെയും രണ്ടാമത്തെയും ക്വുര്‍ആന്‍ വാക്യങ്ങളെ അതിനു തെളിവായി ഉദ്ധരിക്കുകയും ചെയ്തുകൊണ്ടു റാസീ رَحِمَهُ اللَّهُ പറയുന്നു: ‘ഖലീഫഃ കൊണ്ടുദ്ദേശ്യം ആരാണെന്നുള്ളതില്‍ രണ്ടു അഭിപ്രായമുണ്ട്. (ഒന്ന്) അത് ആദം عليه السلام ആകുന്നുവെന്നാണ്. അപ്പോള്‍ ഭൂമിയില്‍ നാശമുണ്ടാക്കുന്നവന്‍ എന്നു പറഞ്ഞത് അദ്ദേഹത്തെക്കുറിച്ചല്ല, അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ സന്തതികളെ ഉദ്ദേശിച്ചായിരിക്കും. (രണ്ട്) അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ മക്കളാണെന്നാകുന്നു. ആദം നബി عليه السلام യാണുദ്ദേശ്യമെന്നു പറയുന്നവരില്‍ അദ്ദേഹത്തെപ്പറ്റി ഖലീഫഃ എന്നു പറയുവാനുള്ള കാരണത്തില്‍ രണ്ടഭിപ്രായമുണ്ട്.

(1) ഭൂമിയില്‍ ഉണ്ടായിരുന്ന ജിന്ന് വര്‍ഗത്തെ അല്ലാഹു നീക്കം ചെയ്തുകൊണ്ട് ആദമിനെ ഭൂമിയില്‍ താമസിപ്പിച്ചതിനാല്‍ അദ്ദേഹം അവരുടെ ഖലീഫഃ (പുറകില്‍ വന്ന ആള്‍) ആയി.
(2) അല്ലാഹുവിന്‍റെ ശാസനകള്‍ക്കു വിധേയരായവര്‍ക്കിടയില്‍ അദ്ദേഹം അല്ലാഹുവിനു പകരം വിധി കല്‍പിക്കുന്നതുകൊണ്ട് അദ്ദേഹത്തിന് ഖലീഫഃ എന്നു പറഞ്ഞതാണ്. ഇബ്‌നുമസ്ഊദ്, ഇബ്‌നു അബ്ബാസ്, സുദ്ദീ رَحِمَهُ اللَّهُ എന്നിവരില്‍നിന്ന് നിവേദനം ചെയ്യപ്പെട്ടത് ഇതാണ്: – يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ (ദാവൂദേ, നിന്നെ നാം ഭൂമിയില്‍ ഒരു ഖലീഫഃയാക്കിയിരിക്കുന്നു. അതിനാല്‍ നീ ജനങ്ങള്‍ക്കിടയില്‍ യഥാര്‍ത്ഥ പ്രകാരം വിധിക്കുക): എന്ന ക്വുര്‍ആന്‍ വചനം ഇതിനെ ബലപ്പെടുത്തുന്നു. എന്നാല്‍, ആദമിന്‍റെ മക്കളാണ് ഖലീഫഃകൊണ്ടുദ്ദേശ്യം എന്നു പറയുന്നവര്‍ പറയുന്നത് അവരില്‍ ചിലര്‍ ചിലരുടെ പിറകിലായി വരുന്നതുകൊണ്ടാണ് അവര്‍ക്ക് ഖലീഫഃ എന്നു പറഞ്ഞത് എന്നത്രെ. جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ (നിങ്ങളെ ഭൂമിയിലെ ഖലീഫഃമാരാക്കി 6: 165) എന്ന വചനം ഇതിനു ബലം നല്‍കുകയും ചെയ്യുന്നു ‘ഖലീഫഃ (خَلِيفَة) എന്നവാക്കാകട്ടെ, ഒരാള്‍ക്കും, കൂടുതല്‍ ആള്‍ക്കും, ആണിനും, പെണ്ണിനും ഉപയോഗിക്കാവുന്നതുമാകുന്നു. ( من الرازى )

ഈ രണ്ടു മഹാന്‍മാരുമടക്കം പ്രധാനപ്പെട്ട പല ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളുടെയും പ്രസ്താവനകളും വിവരണങ്ങളും പരിശോധിച്ചാല്‍, إِنِّى جَاعِلٌ فِى ٱلْأَرْضِ خَلِيفَةً {ഞാന്‍ ഭൂമിയില്‍ ഒരു ഖലീഫഃയെ ഏര്‍പ്പെടുത്തുന്നു} എന്ന വാക്കിന് ഒന്നിലധികം വ്യാഖ്യാനങ്ങള്‍ നിലവിലുണ്ടെന്നു വ്യക്തമാകുന്നു. എല്ലാറ്റിനും ഏറെക്കുറെ ന്യായീകരണങ്ങളും കാണാം. അവയില്‍ ഇന്നതു മാത്രം ശരിയും, മറ്റെല്ലാം തെറ്റുമാണെന്ന് ഖണ്ഡിച്ചു പറയത്തക്ക തെളിവുകളുമില്ല. കൂട്ടത്തില്‍ കൂടുതല്‍ സ്വീകാര്യമായത് ഏതാണെന്നുള്ളതാണ് ആലോചിക്കേണ്ടത്. ആ വ്യാഖ്യാനങ്ങളുടെ സാമാന്യ രൂപം ഇങ്ങിനെ മനസ്സിലാക്കാം:-

(1) ഈ ഭൂമിയിലെ നിവാസികളായിരുന്ന മറ്റൊരു സമുദായത്തിന്‍റെ പിന്‍ഗാമികളായിട്ടാണ് മനുഷ്യവര്‍ഗത്തെ അല്ലാഹു സൃഷ്ടിച്ചിരിക്കുന്നത്. അതാണ് ‘ഖിലാഫത്തി’ന്‍റെ ഉദ്ദേശ്യം. ജിന്നു വര്‍ഗമായിരുന്നു ആ പൂര്‍വ്വ സമുദായം. അവര്‍ ഭൂമിയില്‍ അക്രമവും കുഴപ്പവും ഉണ്ടാക്കിയതു നിമിത്തം അല്ലാഹു അവരെ നശിപ്പിക്കുകയോ, ആട്ടിയോടിക്കുകയോ ചെയ്തു. പുതുതായി രംഗത്തു വരുന്ന മനുഷ്യ വര്‍ഗവും അവരെപ്പോലെ അക്രമവും നാശവും ഉണ്ടാക്കിയേക്കുമെന്ന് കരുതിയതുകൊണ്ടാണ് മലക്കുകള്‍ അതിനെപ്പറ്റി ചോദിച്ചത്.

(2) ഒരു തലമുറയുടെ ശേഷം മറ്റൊരു തലമുറയായി ഭൂമിയില്‍ മാറിമാറി വന്നുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന സമുദായങ്ങളായിട്ടാണ് മനുഷ്യരെ അല്ലാഹു സൃഷ്ടിച്ചിരിക്കുന്നത്. ഇതാണ് ഖിലാഫത്ത് കൊണ്ടുദ്ദേശ്യം. ഈ രണ്ടാമത്തെ അഭിപ്രായമാണ് ക്വുര്‍ആന്‍റെ വാക്യങ്ങളോട് കൂടുതല്‍ യോജിച്ചതായി കാണുന്നത്. അതുകൊണ്ടാണ് ഇബ്‌നു ജരീര്‍, ഇബ്‌നു കഥീര്‍ رَحِمَهُ اللَّهُ മുതലായ പ്രമുഖ ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കള്‍ ഇതിനു മുന്‍ഗണന നല്‍കിയിരിക്കുന്നതും. ‘ഖലീഫഃ’ എന്ന വാക്ക്-റാസി رَحِمَهُ اللَّهُ പ്രസ്താവിച്ചതുപോലെ – ആ വാക്കിന്‍റെ പ്രത്യേക ഘടനയനുസരിച്ച് ഏകവചനവും, ബഹു വചനവും, പുല്ലിംഗവും, സ്ത്രീലിംഗവുമായിട്ടെല്ലാം ഉപയോഗിക്കുന്നതിനു വിരോധമില്ലതാനും. ഇതുപോലെ ഉപയോഗിക്കാവുന്ന വാക്കുകള്‍ അറബി ഭാഷയില്‍ വേറെയും സുലഭമത്രെ. കൂടാതെ, മനുഷ്യ പിതാവായ ആദം عليه السلام നെ സൃഷ്ടിക്കുവാന്‍ പോകുന്ന അവസരത്തിലാണല്ലോ അല്ലാഹു മലക്കുകളോട് ഇതു പറഞ്ഞത്. ആ സന്ദര്‍ഭമനുസരിച്ചു ഏകവചന രൂപത്തില്‍ ഖലീഫഃ എന്നു പറഞ്ഞാല്‍ തന്നെയും ഉദ്ദേശ്യം അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ സന്തതികളായിരിക്കുന്നതാണ്. ഗോത്രത്തിന്‍റെയോ വര്‍ഗത്തിന്‍റെയോ ആദ്യ പിതാവിന്‍റെ പേരുകള്‍ ഗോത്രത്തിനും വര്‍ഗത്തിനും ഒന്നായി ഉപയോഗിക്കല്‍ അറബിഭാഷയില്‍ പതിവുമത്രെ.

(3) അല്ലാഹുവിന്‍റെ വിധിവിലക്കുകള്‍ക്കനുസരിച്ചു ഭൂമിയില്‍ അവന്‍റെ സൃഷ്ടികള്‍ക്കിടയില്‍ വിധിയും നീതിയും നടത്തുവാന്‍ വേണ്ടി അല്ലാഹു നിശ്ചയിച്ച ഖലീഫഃയാണ് – അവന്‍റെ പ്രതിനിധിയാണ് – ആദമും (عليه السلام) അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ സന്തതികളില്‍ അദ്ദേഹത്തെപ്പോലെ നീതിയും സത്യവും പാലിച്ചു പോരുന്ന നല്ല ആളുകളും. ഇതനുസരിച്ച് നാശമുണ്ടാക്കുകയും, രക്തം ചിന്തുകയും ചെയ്യുമെന്ന് പറഞ്ഞത് അങ്ങിനെയല്ലാത്തവരെ ഉദ്ദേശിച്ചായിരിക്കും. ഭൂമിയില്‍ നീതിയും നെറിയും നടപ്പിലാക്കുവാന്‍ അല്ലാഹുവിന് കഴിയാത്തതുകൊല്ല ഈ പ്രാതിനിധ്യം നല്‍കുന്നതെന്ന് തീര്‍ച്ചയാണ്. രണ്ടു കാരണം അതിന് ചൂണ്ടിക്കാണിക്കപ്പെടുന്നു. (ഒന്ന്) ദിവ്യ സന്ദേശങ്ങളും, ദൈവിക ശാസനകളും നേരില്‍ ഏറ്റുവാങ്ങുവാന്‍ പറ്റിയ പ്രകൃതക്കാരല്ല പൊതുവില്‍ മനുഷ്യവര്‍ഗം. അതുകൊണ്ടാണ് അവരില്‍ നിന്ന് പ്രവാചകന്‍മാരെ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നതും, അവര്‍ മുഖാന്തരം അവ എത്തിച്ചുകൊടുക്കുന്നതും. (രണ്ട്) ഖലീഫാസ്ഥാനം നല്‍കുകവഴി മനുഷ്യവര്‍ഗത്തെ ശ്രേഷ്ഠമാക്കുകയാണുദ്ദേശ്യം. എന്നല്ലാതെ, അല്ലാഹുവിനു അതില്‍ ഏതെങ്കിലും ഒരാവശ്യം ഉണ്ടായതുകൊണ്ടല്ല. ഈ മൂന്നാമത്തെ അഭിപ്രായമാണ് ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളില്‍ ഒരു വിഭാഗക്കാര്‍ സ്വീകരിച്ചു കാണുന്നത്.

(4) മൂന്നാമത്തെ അഭിപ്രായത്തില്‍നിന്നു രൂപം പൂണ്ടും, അതിന്‍റെ വൃത്തം കുറച്ചു കൂടി വികസിപ്പിച്ചും ഭൗതിക വശത്തിന് പ്രത്യേക പരിഗണന നല്‍കിയും കൊണ്ടുള്ളതുമായ ഒരു അഭിപ്രായമാണ് നാലാമത്തേത്. ആധുനിക ക്വുര്‍ആന്‍ വ്യാഖ്യാതാക്കളില്‍ പലരും കൂടുതല്‍ താല്‍പര്യം കാണിക്കാറുള്ളത് ഈ അഭിപ്രായത്തെ ബലപ്പെടുത്തുന്നതിലാകുന്നു. സയ്യിദ് ക്വുത്ത്ബ് رَحِمَهُ اللَّهُ വിന്‍റെ വിവരണത്തെ ആസ്പദമാക്കി അതിങ്ങിനെ വിവരിക്കാം: ഈ ഭൂമിയിലെ ചരാചരങ്ങളുടെ കൈകാര്യ നടത്തിപ്പിന്‍റെ ചുക്കാന്‍ ഏല്‍പ്പിക്കുവാനും, അതിലെ വിഭവങ്ങളും, നിക്ഷേപങ്ങളും, ഊര്‍ജ്ജങ്ങളും തേടിപ്പിടിച്ചു ഉപയോഗപ്പെടുത്തുവാനും പറ്റിയ ഒരു സൃഷ്ടിവര്‍ഗത്തെ സൃഷ്ടിക്കുകയെന്നതാണ് ഖലീഫഃയെ ഏര്‍പ്പെടുത്തുക എന്നു പറഞ്ഞതിന്‍റെ താല്‍പര്യം. അല്‍പം ഭൗതികമായ ആഭിമുഖ്യത്തോടു കൂടി ക്വുര്‍ആന്‍ വചനങ്ങള്‍ക്ക് വ്യാഖ്യാനം നല്‍കുവാന്‍ തുനിയാറുള്ളവര്‍ സ്വാഭാവികമായും കുറേകൂടി മുന്നോട്ട് കടന്ന് പ്രപഞ്ചത്തിന്‍റെ കൈകാര്യങ്ങള്‍ ഒട്ടുമുക്കാലും മനുഷ്യന്‍റെ കയ്യിലാണുള്ളതെന്നും മനുഷ്യന്‍ ബുദ്ധിപരമായും ശാസ്ത്രീയമായും പുരോഗമിച്ചു പുരോഗമിച്ച് ഏതാണ്ട് ദൈവത്തോടൊപ്പം എത്തുമാറായേക്കുമെന്നും വരെ സമര്‍ത്ഥിച്ചു കാണാം. ഈ സമര്‍ത്ഥനത്തെപ്പറ്റി തല്‍ക്കാലം നമുക്ക് പറയുവാനുള്ളത് സൂ: അന്‍ആം 91 ലും മറ്റും അല്ലാഹു പറഞ്ഞ ഒരു വാക്യമാകുന്നു: وَمَا قَدَرُواْ الَّلهَ حَقّقَدْرِه {അല്ലാഹുവിനെ കണക്കാക്കേ മുറപ്രകാരം അവര്‍ അവനെ കണക്കാക്കിയിട്ടില്ല}.

ഈ നാലാമത്തെ അഭിപ്രായം-അതിലെ അതിരു കവിയലുകള്‍ നീക്കം ചെയ്താല്‍ തന്നെയും – ക്വുര്‍ആന്‍റെ ചില പ്രസ്താവനകള്‍ക്ക് നിരക്കുന്നതായി കാണുന്നില്ല. ആദം നബി عليه السلام യോടും, ഹവ്വാഇനോടും സ്വര്‍ഗത്തില്‍ നിന്ന് ഭൂമിയിലേക്ക് ഇറങ്ങിപ്പോരുവാന്‍ കല്‍പിച്ചതോടൊപ്പം തന്നെ, നിങ്ങള്‍ക്ക്- മനുഷ്യവര്‍ഗത്തിനു – എന്‍റെ പക്കല്‍ നിന്നുള്ള വല്ല മാര്‍ഗദര്‍ശനവും വന്നു കിട്ടിയാല്‍ ആ മാര്‍ഗദര്‍ശനം പിന്‍പറ്റിയവര്‍ വഴിപിഴക്കുകയോ വിഷമിക്കുകയോ ചെയ്യുന്നതല്ല എന്നുകൂടി അല്ലാഹു പറഞ്ഞതായി സൂറഃ ത്വാഹാ: 123 ല്‍ കാണാവുന്നതാണ്. മാത്രമല്ല, അടുത്തു വരുന്ന 38-ാം വചനത്തിലും ഇക്കാര്യം അല്ലാഹു വ്യക്തമാക്കിയിരിക്കുന്നു. ഭൂമിയിലേക്ക് മനുഷ്യരെ ഖലീഫഃയാക്കി അയക്കുമ്പോഴാണിത് അല്ലാഹു പറയുന്നതെന്നും, അല്ലാഹുവിന്‍റെ പക്കല്‍നിന്നുള്ള മാര്‍ഗദര്‍ശനം കൊണ്ടുള്ള വിവക്ഷ നബിമാര്‍ക്ക് വഹ്‌യ് മുഖേനയും, വേദഗ്രന്ഥങ്ങള്‍ മുഖേനയും അല്ലാഹു നല്‍കുന്ന മാര്‍ഗദര്‍ശനങ്ങളാണെന്നും ഓര്‍ക്കേതുണ്ട്. മേല്‍ കണ്ട ഓരോ അഭിപ്രായങ്ങളുടെ വിശദ രൂപങ്ങളും ന്യായങ്ങളുമെല്ലാം വിവരിക്കുന്ന പക്ഷം അത് വളരെ ദീര്‍ഘിച്ചു പോകുന്നതാണ്. ആപേക്ഷികമായി നോക്കുമ്പോള്‍, ഇവയില്‍ രണ്ടാമതായി ഉദ്ധരിച്ച അഭിപ്രായത്തിനാണ് പല നിലക്കും മുന്‍ഗണനയുള്ളത്. ഇബ്‌നു കഥീര്‍ رَحِمَهُ اللَّهُ വിന്‍റെ ഉദ്ധരണിയില്‍ നിന്ന് ഈ വാസ്തവം കൂടുതല്‍ മനസ്സിലാക്കാവുന്നതാകുന്നു.

 

അമാനി തഫ്സീ൪ – ഖു൪ആന്‍ : 2/30 ന്റെ വിശദീകരണത്തിൽ നിന്നും

 

 

kanzululoom.com